Της Βιβής Δούκη-Πολυγιάννη

Καμία άλλη πόλη δεν έχει συνδεθεί τόσο στενά με την δημιουργία της νεότερης Ελλάδας και σε τόσο σημαντικό βαθμό με το όνομα των Ελλήνων όσο η Οδησσός. Καμμία άλλη πόλη εκτός Ελλάδος δεν έχει αγαπηθεί τόσο από τους Έλληνες όσο η Οδησσός.

Δίπλα στο όνομά της έχει γραφτεί με χρυσά γράμματα η Ιδέα της Εθνικής Απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό, μέσω της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας, από Έλληνες εμπόρους στο σπίτι της οδού Κράσνι.

“Greki pravaya ruka Boga” Ρωσική παροιμία σε μετάφραση:” Οι Έλληνες είναι το δεξί χέρι του Θεού”

Στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας μια πόλη ανθίσταται σθεναρά. Οι κάτοικοί της, σε μεγάλο ποσοστό, αρνούνται να την εγκαταλείψουν, παρόλο που καθημερινά τρελαίνονται από τους ήχους των σειρήνων, που ειδοποιούν για άμεση πρόσβαση στα καταφύγια ή από τους εκκωφαντικούς ήχους των θανατηφόρων εκρήξεων που πλήττουν καίρια σημεία της ιστορικής αυτής πόλης.

Η πόλη ιδρύθηκε με διάταγμα που υπέγραψε η Μεγάλη Αικατερίνη (1729 – 1796) αυτοκράτειρα της Ρωσίας και το 1794 άρχισε η ανοικοδόμησή της, με στόχο να γίνει σημαντικότατο λιμάνι, ανάλογο με αυτό της Αγίας Πετρούπολης στη Βόρεια Θάλασσα.

Της δίδεται το όνομα Οδησσός από την Ορδησσό ή Οδυσσό, αρχαία ελληνική αποικία του Ευξείνου Πόντου, στα ερείπια της οποίας κτίστηκε η νέα πόλη- κατά μία άλλη εκδοχή η αρχαία πόλη αυτή βρίσκεται κοντά στη σημερινή Βάρνα της Βουλγαρίας-.

Οι Έλληνες είχαν καταφύγει εκεί μετά την αποτυχία της επαναστατικής απόπειρας με τους αδερφούς Ορλώφ (1770- 71), τα οποία Ορλωφικά σημειώθηκαν κατόπιν παρότρυνσης του Σιατιστινού Γεωργίου Παπαζώλη, ο οποίος διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τους αδερφούς Ορλώφ.  Επίσης και μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Λάμπρου Κατσώνη το 1790 στην ναυμαχία της Άνδρου.

Το 1795 η Μ. Αικατερίνη παραχωρεί στους εκεί καταφεύγοντες Έλληνες γαίες και ρούβλια και αυτοί μεγαλούργησαν. Από τους 200 πρώτους Έλληνες, σε μια πενταετία θα γίνουν 15.000. Εκεί έφταναν τα Αιγαιοπελαγίτικα πλοία με μετανάστες από την Ελλάδα και σε αυτό το ακμαίο οικονομικά περιβάλλον θα εκκολαφθεί η περίφημη φιλική εταιρία στα 1814 που θα ανοίξει το δρόμο της Επανάστασης και της Απελευθέρωσης από τον τουρκικό ζυγό.

Στους Έλληνες (τους αιώνιους καραβοκύρηδες) θα επιτραπεί να έχουν τα δικά τους καράβια και τις δικές τους εμπορικές επιχειρήσεις. Οι θαλάσσιοι δρόμοι ήταν αυτοί που θα φέρουν την Οδησσό σε επαφή με τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο και την διαμόρφωσαν ως την πιο κοσμοπολίτικη πόλη του Εύξεινου Πόντου.

Από το 1820 έως το 1860 οι Έλληνες αποτελούσαν την ισχυρότερη εμπορική κοινότητα της πόλης. Οι μεγαλέμποροι είναι όλοι και εφοπλιστές. Αργέντης, Κούππας, Λυκιαρδόπουλος, Μαρασλής, Μαύρος, Μαυροκορδάτος, Μπαλτατζής, Ράλλης, Παλαιολόγος, Πανάς, Παππούδωφ, Σκυλίτσης, Ροδοκανάκης, Σεραφίνος, όλοι από τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου διαπρέπουν και ελέγχουν το εξωτερικό εμπόριο της Οδησσού. Οι περισσότεροι διατηρούν καταστήματα και εκτός Οδησσού, όπως στην Κωνσταντινούπολη, το Λιβόρνο, τη Μασσαλία, το Λονδίνο, το Μάντσεστερ. Μετέφεραν μαλλί, βαμβάκι, δημητριακά, λιναρόσπορο, ζωικό λίπος, φρούτα, κρασί, λάδι από την Ανατολική Μεσόγειο στη Βόρεια Ευρώπη.

Το 19^οαιώνα η Οδησσός έγινε το κατεξοχήν εξαγωγικό λιμάνι δημητριακών της Μαύρης Θάλασσας, παρ’ όλες τις δυσκολίες που έχει ο διάπλους του Εύξεινου Πόντου, που μόνο Εύξεινος δεν είναι, αλλά είναι Άξενος.

Το 1860 η δραστηριότητα των Ελλήνων εφοπλιστών περιορίζεται, ίσως λόγω της ύπαρξης στο λιμάνι της Οδησσού των Βρεττανικών ατμόπλοιων, πράγμα που καθιστά τα ιστιοφόρα των Ελλήνων ασύμφορα. Έτσι, γύρω στα 1867 η ελληνική παροικία της Οδησσού ήταν από τις πλουσιότερες, είχε χάσει όμως τα πρωτεία στην οικονομία.

Ανάμεσα στα πρώτα ονόματα των Ελλήνων της Οδησσού φιγουράρει υπέρλαμπρο το όνομα του Γρηγορίου Μαρασλή, γέννημα – θρέμμα της Οδησσού, αφού η οικογένειά του ήταν από τις ευπορότερες. Μάλιστα το 1878 θα εκλεγεί Δήμαρχος Οδησσού και θα παραμείνει στη θέση αυτή για 4 δεκαετίες. Διετέλεσε επίσης και πρόεδρος της ελληνικής κοινότητας Οδησσού, επιδεικνύοντας ιδιαίτερο ζήλο, τόλμη και αποφασιστικότητα για την δημιουργία αξιόλογων έργων και συνθηκών.

Στη θητεία του παρατηρήθηκε τεράστιο έλλειμα σε χρυσά ρούβλια, ακριβώς λόγω των πολλών δημοτικών έργων και κυρίως λόγω της επέκτασης του λιμανιού της Οδησσού, ώστε η πόλη αυτή να συναναγωνίζεται τις πόλεις της Δυτικής Ευρώπης.

Όσο για το γενικότερο έργο του, με ιδία δαπάνη, ο κατάλογος είναι ατελείωτος. Επισημαίνω το μικροβιολογικό εργαστήριο της Οδησσού, τη δημοτική βιβλιοθήκη Οδησσού, τη Τεχνική Σχολή- όπου οι νέοι διδάσκονταν ξυλουργική, σιδηρουργική, ζωγραφική- το Αγροκήπιο, το δημοτικό πάρκο στη ν.α. πλευρά της πόλης, στα εγκαίνια του οποίου παρευρέθηκε και ο ίδιος ο Τσάρος Αλέξανδρος Β΄,  τα δημοτικά εκπαιδευτήρια και ο παρακείμενος ναός του Αγίου Γρηγορίου,το Δημοτικό Σχολείο Θηλέων, το Παρθεναγωγείο, το Πτωχοκομείο (ένας όροφος στο πενταόροφο κτίριο κτίστηκε με δαπάνες του Μαρασλή), το Γηροκομείο, εστιατόρια των παιδιών και δη των ορφανών, το Βρεφοκομείο κ.ά.

Κατά τη διάρκεια της δημαρχιακής του θητείας αναφέρω μερικά έργα: δημοτική ζωαγορά, ταχυδρομικό μέγαρο, ηλεκτροφωτισμός της πόλης, υδραγωγείο, ψυχιατρείο κλπ.

Ο κατάλογος της προσφοράς δεν έχει τέλος: πρόσφερε το πατρικό του σπίτι στην οδό Κράσνι υπέρ της συσταθείσας το 1814 Φιλικής Εταιρίας. Εκεί γινόταν οι μυστικές συναντήσεις των μελών κι εκεί εξυφάνθηκε το αρχικό σχέδιο της απελευθέρωσης της Ελλάδος. Μερικοί άνθρωποι, δόξα τω Θεώ, έμαθαν να ονειρεύονται ξύπνιοι… 

Συνεχίζοντας τον κατάλογο προσθέτουμε: το Γηροκομείο της Ελληνικής Κοινότητας, το Πτωχοκομείο της, οικονομική ενίσχυση στο ναό της Αγίας Τριάδας κ.ά.

Στην Ελλάδα πρόσφερε: το Μαράσλειο Διδασκαλείο Αθηνών, σήμερα Μαράσλειο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης και Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία, το ενυδρείο του Παλαιού Φαλήρου, το σημερινό Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Αθηνών, το οποίο κτίριο παραχωρήθηκε για να στεγαστεί η Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία, το Μαράσλειο ορφανοτροφείο Κέρκυρας, Πατριαρχική Σχολή στο Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, τη Μαράσλειο Σχολή της Φιλιππούπολης, το Μαράσλειο Ελληνικό και Πρακτικό Εμπορικό Λύκειο Θεσσαλονίκης, όπου σήμερα στεγάζεται το  19^ο   Γυμνάσιο – Λύκειο Θεσσαλονίκης, δωρεά  στολών και αντικειμένων στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και πάμπολλες οικονομικές ενισχύσεις.

Μαζί με το εμπόριο, τους τραπεζίτες, τους εφοπλιστές ακμάζει και η διανόηση. Φλογεροί πατριώτες ιερωμένοι δρουν με κέντρο την Αγία Τριάδα, τον ιστορικό ναό της Οδησσού. Φωτισμένοι δάσκαλοι και μαθητές φοιτούν στα σχολεία της. Δημήτριος Βικέλας και Γιάννης Ψυχάρης βρίσκονται σ’ αυτή.

Το εργοστάσιο πορσελάνης «Μπαράνοφκα» είναι ιδιοκτησίας του Μυκονιάτη Νικολ. Γρύπαρη, εκεί βρίσκεται και το εργοστάσιο επεξεργασίας ζάχαρης και χαλβαδοποιίας Λάζαρου Δουβαρτζόγλου, ενώ ο περίφημος Θεόδωρος Ροδοκανάκης από τη Χίο έγινε πάμπλουτος κάνοντας εμπόριο σιτηρών και ίδρυσε στην Οδησσό Παρθεναγωγείο.

Άλλοι επιφανείς Έλληνες, οι οποίοι συγκρότησαν το σώμα που πολέμησε στα Ορλωφικά και τώρα μετοίκησαν στην Οδησσό, είναι ο Κωνσταντίνος Χιώτης Σαλιάγης, που παίρνει δάνειο 1.000 ρούβλια για την ίδρυση Βιοτεχνίας Παραγωγής Υφασμάτων. Ο αντισυνταγματάρχης Αθανάσιος Κέσογλου παίρνει κι αυτός 1.000 ρούβλια για να χτίσει φούρνο, ο ανθυπολοχαγός Νικόλαος Παπαδόπουλος παίρνει 700 ρούβλια για την κατασκευή κτιρίων ως εργοστάσιο ζυμαρικών και ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος 500 ρούβλια για δεύτερο εργοστάσιο ζυμαρικών.

Το σημείο με την μεγαλύτερη εμπορική κίνηση της πόλης είναι η περίφημη ελληνική οδός (Grecheskaya ulitsa), όπου οι Έλληνες έμποροι έχτισαν τα διώροφα πέτρινα σπίτια και καταστήματά τους – άλλα τα χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι, άλλα τα νοίκιαζαν συνήθως σε Εβραίους – όπου πωλούνται προϊόντα από όλον τον τότε γνωστό κόσμο. Βρίσκει κανείς τσάι, καφέ, ζάχαρη, κακάο, ξηρούς καρπούς, ναυτικά ρούχα, σκηνές, φρέσκα φρούτα, ρόδια, μήλα, πορτοκάλια, ροδάκινα, λεμόνια, κάστανα, σταφίδες, κ.ά. Σε κάθε γωνιά αντηχεί η ελληνική γλώσσα και οι Έλληνες ντυμένοι με τις τοπικές ενδυμασίες τους δίνουν χρώμα πανηγυριού στην όλη ατμόσφαιρα.

Έτσι, οι γενναίοι εθελοντές των Ορλοφικών από σκληροτράχηλοι πολεμιστές μετατρέπονται σε πανέξυπνους εμπόρους, μεγαλοαστούς, επιχειρηματίες, εισέρχονται στην κοινωνική ζωή της πόλης, καταλαμβάνουν υψηλές διοικητικές θέσεις και με τη στάση τους καθορίζουν την μελλοντική πορεία της Οδησσού.

Μετά από αυτούς καταφθάνουν και Έλληνες από διάφορες περιοχές της τουρκοκρατούμενης Ελλάδος, έμποροι, τεχνίτες, μαστόροι, ακόμα και λόγιοι. Εκμεταλλευόμενοι τις ευνοϊκές συνθήκες και τα προνόμια της τσαρικής εξουσίας κυριαρχούν όχι μόνο στο εμπόριο, αλλά σε όλες τις υψηλές δραστηριότητες της πόλης και ως απόγονοι των Αργοναυτών, μέσα από Συμπληγάδες και Κύκλωπες, χωρίς να αφομοιωθούν πολιτιστικά, εντάσσονται στον κοινωνικό ιστό της κοσμοπολίτισσας Οδησσού.

Συμβάλλουν στην οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική ανάπτυξη της νέας πατρίδας προσθέτουν όμως τη δική τους προσωπική σφραγίδα στην επίτευξη του οράματος, ώστε να γίνει η Οδησσός ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα της Μεσογείου.

Οι ίδιοι αυτοί Έλληνες της Οδησσού θα τρέξουν από τους πρώτους να στελεχώσουν τη νεοσύστατη Φιλική Εταιρία το 1814.

Από όλα τα προαναφερθέντα εύκολα εξάγεται το συμπέρασμα, γιατί επιλέχθηκε η Οδησσός για να οργανωθεί ο Αγώνας του 1821. Γιατί απλά αυτοί που τη δημιούργησαν, οι Ορλωφιστές, αλλά και αυτοί που την λάμπρυναν σ’ όλο τον κόσμο, οι Έλληνες κάτοικοί της, γνώριζαν πολύ καλά τι θα πει αγώνας, τι θα πει επιμονή και υπομονή. Ήξεραν πολύ καλά οι πολυπράγμονες Έλληνες οικιστές της πως να πιάνουν πέτρα και να γίνεται χρυσός. Γνώριζαν πολύ καλά πως γι’ αυτούς τίποτε δεν είναι απραγματοποίητο, αρκεί να το πιστέψει αυτός που θα το επιχειρήσει.

Από εκεί άρχισαν όλα, και από κει πέρασαν τα λαμπρότερα ονόματα – αστέρια της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. Το μόνο που αρχικά έκαναν είναι να συγκεντρωθούν για να συζητήσουν, κι έτσι ξεκίνησε η πραγματοποίηση του μεγαλύτερου ονείρου του 19^ουαιώνα που δεν ήταν άλλο από την επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης. Το λέει και το τραγούδι

Είτε με τις αρχαιότητες

είτε με Ορθοδοξία

των Ελλήνων οι κοινότητες.

φτιάχνουν άλλο γαλαξία

Το 1917 εκρήγνυται η Ρωσική Επανάσταση εναντίον του Τσάρου από τους Μπολσεβίκους, γεγονός που θα φέρει τα πάνω κάτω στον τότε γεωπολιτικό χάρτη, καθώς η Ελλάδα, ενταγμένη στη συμμαχία της Αντάντ, θα υποχρεωθεί να στείλει εκεί στρατεύματα στο πλευρό των δυτικών συμμαχικών στρατών. Μετά από την πλήρη αποτυχία της εκστρατείας αυτής, ο ελληνικός πληθυσμός στο μεγαλύτερο ποσοστό του (28.000 από 30.000 Ελλήνων) θα φορτωθούν άρον – άρον πάνω στα πλοία για να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς, πράγμα που σηματοδοτεί το τέλος μιας λαμπρής παρουσίας των Ελλήνων στην Οδησσό.

Η εκστρατεία αυτή της Ουκρανίας θα έχει τραγικές συνέπειες για τα ελληνικά δίκαια, καθώς οι Ρώσοι – Μπολσεβίκοι θα εξοπλίσουν τους Τούρκους για να εξολοθρεύσουν τον ελληνικό πληθυσμό της Μ. Ασίας το 1922.

Σήμερα το λιμάνι αυτό των Ελλήνων κινδυνεύει να καταστραφεί από τις ρωσικές βολίδες.

Η εικόνα της σημερινής Οδησσού είναι μαχαίρι στην καρδιά για τους απανταχού Έλληνες, καθώς η Οδησσός είναι σπλάχνο από τα σπλάχνα μας.

Το δεξί χέρι του Θεού (οι Έλληνες) καλείται για άλλη μια φορά να κάνει το θαύμα του, προστατεύοντας, με όποιο τρόπο, την δική του Οδησσό.

Υ.Γ. Πληροφορίες αντλήθηκαν από μία σχετική έρευνα της ιστορικού Τριάδας Καραφυλλούδη, η οποία βρήκε τραγικό θάνατο με την πτώση του μοιραίου Γιάκοβλεφ στα Πιέρια Όρη τον Δεκέμβριο του 1997, επιστρέφοντας από την Οδησσό, που επισκέφτηκε για να κάνει τις έρευνές της.